Kütüphane Olarak Bir Yapı, Yapı Olarak Bir Hafıza/ Figen Karaman
Vakıf açılış günü (KEKBMV Koleksiyonu)
Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı (KEKBMV), toplumsal bellekte kadının izini görünür kılma amacıyla 1990 yılında kurulur (Davaz, 2025). O tarihten bu yana Balat-Fener Mahallesi’nde, Haliç kıyısında yer alan İstanbul Büyükşehir Belediyesi’ne ait bir 18. yüzyıl yapısında faaliyet gösterir. Bu yapı, İstanbul’un sivil mimarisine ait nadir örneklerden biri olarak dikkat çeker (Bektaş, 1992, s. 114).
Fener ve Balat, Bizans’tan Osmanlı’ya kadar farklı kültür ve inanç gruplarının bir arada yaşadığı, çok katmanlı bir yerleşim yapısına sahiptir. Rumlar, Ermeniler, Yahudiler ve Müslümanlar bu mahallelerde tarih boyunca bir arada yaşamış; bölge hem dini hem de sosyal çeşitliliğiyle öne çıkmıştır (Ortaylı, 1995, s. 86–89; Bektaş, 1992, s. 116–118). 20. yüzyılın ortalarında yaşanan politik gelişmeler ve göç hareketliliği mahalle yapısını büyük ölçüde dönüştürmüştür (Ziyaoğlu, 2005, s. 236, 319).
1950’lerden itibaren Haliç kıyıları sanayi tesisleriyle dolarken, çevresel sorunlar artmıştır (Ziyaoğlu, 2005, s. 236). 1980’lerde başlatılan kentsel dönüşüm sürecinde birçok sanayi yapısı yıkılır; kıyı şeridi yeşil alanlara dönüştürülür (Şevkin, 2006, s. 64).
1988 yılında, bugünkü Kadın Eserleri Kütüphanesi olarak kullanılan yapı, Cengiz Bektaş denetiminde, mimar-restoratör Hülya ve Numan Abanozoğlu çifti tarafından gerçekleştirilen restorasyonun ardından bir yıl boş kalır, 1990’da İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Nurettin Sözen tarafından, Vakfa tahsis edilir (Bektaş, 1992b).
Cengiz Bektaş objektifinden 1990’larda yapı (Salt Araştırma, 1996)
Yapı, 1992 yılında Mimarlar Odası tarafından düzenlenen Ulusal Mimarlık Ödülleri’nde “Koruma-Yaşatma” dalında ödül kazanır (Mimarlar Odası, 1992). Kütüphane binası, tipik bir Fener Evi karakteri taşır. Taş ve tuğla malzeme ile inşa edilen, iki katlı, tuğla tonozlu iç mekâna ve kiremit örtülü çatıya sahip bu yapı, hem mimari hem de kültürel değer taşır (Dizdar, vd. 2006). Restorasyon sırasında yapı çevresindeki kot farkı açılarak amfi biçiminde düzenlenir; kazılarla orijinal mutfak döşemesi açığa çıkarılır(Bektaş, 1992, s. 118), daha sonra ahşap döşeme yapılır.
Fener-Balat bölgesi için geliştirilen Rehabilitasyon Programı 2003 yılında, Fatih Belediyesi, Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi ve Avrupa Komisyonu Delegasyonu arasında imzalanan bir protokol ile uygulamaya alınır (Altınsay, 2005, s. 283). Bu gelişmeyle birlikte koruma çalışmaları ivme kazanır. Kadın Eserleri Kütüphanesi binası ise 2023 yılında “Osmanlı Dönemi Eski Yapı Kalıntısı” olarak 19559 envanter numarasıyla tescil edilir (İBB, 2023). Bugün bu yapı, yalnızca mimari mirasın bir örneği değil; aynı zamanda kadınların tarih boyunca ürettiği bilgi, belge ve anlatıları barındıran yaşayan bir bellek mekânıdır. İstanbul’un kültürel belleği içinde konumlanan yapı, Vakfın arşivi aracılığıyla tarihsel sürekliliği kurumsal bir hafıza mekânı üzerinden yeniden inşa eder (Kıvırcık, 2025).
Kaynakça
Altınsay, B. (2007). Fener Balat Rehabilitasyon Programı. Tarihi Yarımada Sempozyumu, TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, 282–292.
Bektaş, C. (1992). Kadınlar Dünyası için bir Bellek. Arredamento Dekorasyon, Nisan, 114–118.
Bektaş, C. (1992b). Koruma Onarım. İstanbul: Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.
Davaz, A. (2025, Temmuz). 35. yılda kadınların hafızası. Arşivlik, 1. https://kadineserleri.org/35-yilda-kadinlarin-hafizasi/
Dizdar, S. İ., & Sönmez, N. (2006). İstanbul sivil mimarlığında İstanbul’daki taş odalar ve Fener evleri. Megaron YTÜ Mimarlık Fakültesi E-Dergisi, 1(2–3), 126–142.
İBB. (2023). https://kulturenvanteri.ibb.gov.tr/portal/apps/webappviewer/index.html?id=62758a0e55e6462e9dbff7d5737e5ed2&extent=3221747.7121%2C5012352.2646%2C3230920.1555%2C5016589.7424%2C102100 (Erişim tarihi: 01.09.2025)
Kıvırcık, N. (2025, Ağustos 2). Feminist hafızanın ‘Arşivlik’ mücadelesi: Deniz Burak Bayrak söyleşisi. BirGün. https://www.birgun.net/haber/feminist-hafizanin-arsivlik-mucadelesi-642829
Mimarlar Odası. (1992). Ulusal Mimarlık Sergisi Ödülleri http://mo.org.tr/ulusalsergi/index.cfm?sayfa=Y-BEKTAS (Erişim tarihi: 01.09.2025)
Ortaylı, İ. (2012). İstanbul’da tarihi yaşamak. A. E. Bilgili (Ed.), Şehir ve kültür: İstanbul (ss. 61–101). Profil Yayıncılık.
Salt Araştırma. (17.04.1987). Cengiz Bektaş Arşivi, Kitaplık Rölöve Projesi – Survey Project of Library [Arşiv Belgesi]. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/194522 (Erişim tarihi: 01.09.2025).
Salt Araştırma. (06.1996). Cengiz Bektaş’ın çektiği İstanbul fotoğrafları – Photographs of Istanbul taken by Cengiz Bektaş, [Arşiv Belgesi]. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/210001 (Erişim tarihi: 01.09.2025)
Şevkin, E. (2023, Mart). 1980’ler İstanbul’unda ‘Dönüşüm’. Mimarist: Cumhuriyet’in İstanbul Suretleri, 62–66. https://mimaristdergi.org/storage/upload/pdfs/1733731376-tr.pdf
Ziyaoğlu, R. (1985). Yorumlu İstanbul kütüğü 330–1983. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, Yenilik Basımevi.
Künye: Figen Karaman, “Kütüphane Olarak Bir Yapı, Yapı Olarak Bir Hafıza”, Arşivlik, sy. 2 (Ekim 2025), https://kadineserleri.org/feminist-dijital-hafiza-icin-yeni-bir-adim-hashtag-bellegi-aciliyor/
Arşivlik Dijital Bülteni, Marjinal Portel Novelli katkılarıyla hazırlanmaktadır.