Arşivlik / Sayı 2

Mualla Eyüboğlu’nun Arşivinden: Bir Kâğıt, Bir Taş, Bir Gölge / Yonca Güneş Yücel

Bu kitap, Türkiye mimarlık tarihinde özgün bir yere sahip olan mimar ve restoratör Mualla Eyüboğlu’nun kişisel arşivinden yola çıkarak, onun düşünsel, mekânsal ve mesleki pratiğini çok katmanlı bir biçimde ele alıyor. Cumhuriyet’in erken döneminde mimarlık alanında devlet ideolojisinin, yerel bilgi birikiminin ve toplumsal dönüşümün kesişim noktalarında konumlanan Eyüboğlu, salt yapılar inşa eden değil; onları anlamaya, korumaya ve dönüştürmeye çalışan bir özne olarak bu araştırmanın merkezinde yer alıyor. Mimar olarak Eyüboğlu, erkek egemen yapılarla özdeşleştirilen bir alanda sahaya iniyor, yerel bilgiyle temas kuruyor ve mimarlığı gündelik yaşamla birlikte düşünüyor. Arşivi, yalnızca profesyonel belgelerin değil; meslekte kadın olarak kurduğu dirençli pozisyonun, gözlemlerinin ve kişisel sesinin de izlerini taşıyor.

Kitap, Eyüboğlu’nun arşiviyle kurulan özenli ve eleştirel ilişki üzerinden onun üretimlerinin ardındaki düşünce biçimlerini, sezgisel karar süreçlerini ve müdahale etiğini açığa çıkarıyor. Bu yönüyle kadın öznenin bellekteki yerini en bilindik yerden temsil ederek değil; onunla birlikte düşünerek, duyarak ve sezerek yeniden kuruyor. Arşiv bu çalışmada edilgen bir birikim alanı olarak değil; sezgi, yorum ve soruyla şekillenen açık uçlu bir düşünce pratiği olarak ele alınıyor. Belgeler, Eyüboğlu’nun mimarlıkla kurduğu ilişkiyi yalnızca bir meslek icrası olarak değil; dönemin mekânsal tahayyülleri, kırsal alandaki yerel bilgi birikimi ve mesleki sınırların ötesine taşan pratikleriyle birlikte düşünmeyi mümkün kılıyor.

Eyüboğlu’nun üretimi, modernleşme ideolojisinin mekânsal yansımaları, köy enstitülerinde yürüttüğü yapım faaliyetleri, kültürel mirasın korunmasına yönelik yaklaşımları ve saray yapılarındaki restorasyon uygulamalarıyla birlikte okunuyor. Onun mimarlık pratiği yalnızca taşla değil; iklimle, coğrafyayla, gündelik hayatla ve yerel ustalıkla kurduğu ilişkisellikler içinde gelişiyor. Arşivde karşılaşılan eksikler, boşluklar ve buruk anlatılar, nihai cevaplar yerine düşünsel açıklıklar olarak görülüyor; yorumun, yeniden okumanın ve çoğul anlamların kapısını aralıyor. Bu yaklaşım, feminist arşivcilikte merkezi bir yere sahip olan bakım, dikkat ve yorumlama etiğiyle örtüşüyor.

Işıl Çokuğraş ve C. İrem Gençer tarafından kaleme alınan Kurmak ve Onarmak, Eyüboğlu’nun mimari çizimleri, yazışmaları, notları, fotoğrafları ve gündelik belgeleri aracılığıyla hem mesleki tarih hem de toplumsal cinsiyet temelli hafıza çalışmalarıyla ilişkileniyor. Eyüboğlu’nun kamusal alandaki üretkenliği, özel hayatına içkin kırılmalar, suskunluklar ve tekrarlarla birlikte ele alınıyor. Arşivdeki her öğe —bir taş, bir gölge ya da bir kâğıt parçası— belgelerin ne söylediği kadar, nasıl konuştuğuna ve hangi sessizlikleri içerdiğine de odaklanıyor. Onarma pratiği mimari yapılar kadar anlatılar, tanıklıklar ve hafızadaki boşluklar için de düşünülüyor.

Kurmak ve Onarmak, Eyüboğlu’nun arşivini tekil bir öznenin “başarı” anlatısına indirgemek yerine, tarihsel bağlamlara, mekânsal karşılaşmalara ve duygulanımsal sürekliliklere yayılan çok katmanlı bir izlek olarak yorumluyor. Yazarların mimar kimlikleri, Eyüboğlu’nun teknik üretimlerine yönelik özeni beraberinde getirirken, arşivdeki sessizlikleri ve eksiklikleri de analizin parçası haline getiriyor. Böylece bugünden bakıldığında Mualla Eyüboğlu arşivinden yola çıkan kitap, sabitlenmiş bir geçmişin temsilini değil; tamamlanmamış ve sürekli yeniden kurulan bir düşünsel mekân olarak okura kendini açıyor. Böylelikle kitap,  mimarlık tarihi ile feminist arşivciliği buluşturarak, kişisel belgelerin politik anlamına, mimarlık tarihindeki toplumsal cinsiyet körlüğüne ve kadın öznenin ele avuca sığmaz çok yönlülüğüne dair zengin bir tartışma alanı sunuyor.

Arşivlik Dijital Bülteni, Marjinal Portel Novelli katkılarıyla hazırlanmaktadır.